مادها: بنیان‌گذاران نخستین شاهنشاهی ایرانی و میراث ماندگار
مادها یکی از مهم‌ترین اقوام هندو-ایرانی بودند که زمینه‌ساز تشکیل نخستین امپراتوری ایرانی شدند و پایه‌های تمدن ایران باستان را بنا نهادند.
۱. خاستگاه و استقرار در زاگرس
مادها گروهی از مردمان هندو-ایرانی زبان بودند که احتمالاً در اواخر هزارۀ دوم پیش از میلاد از آسیای مرکزی به سمت غرب مهاجرت کردند. سرانجام، این اقوام در مناطق حاصلخیز شمال و مرکز رشته‌کوه‌های زاگرس (نواحی غربی و مرکزی ایران کنونی) ساکن شدند.
- زمان ورود: اواخر هزارۀ دوم پیش از میلاد.
- دلیل اتحاد: تا پیش از سدۀ هشتم پیش از میلاد، قبایل ماد با یکدیگر درگیر بودند. دلیل اصلی اتحاد آن‌ها، مقابله با هجوم‌های پی در پی قدرت‌های منطقه‌ای مانند آشوری‌ها، اورارتوها و سکاها بود.
- شهرت: مادها از دیرباز به عنوان سوارکارانی بلندآوازه و جنگجویانی خشن و بی‌پروا شهرت داشتند.
۲. عصر شکوفایی و ابرقدرت شدن (شاهنشاهی ماد)
شاهنشاهی ماد با اتحاد قبایل در سدۀ هفتم پیش از میلاد و با هدف مبارزه با سلطه‌ی آشور بنیان گذاشته شد.
بنیانگذار و پایتخت
اوج قدرت و سقوط آشور
اوج قدرت مادها در دورۀ هووخشتره رقم خورد. او با اتحاد با بابل، در سال ۶۱۲ پیش از میلاد به امپراتوری نوآشوری حمله کرد و نقش کلیدی را در سقوط نینوا (پایتخت آشور) ایفا نمود. پس از این پیروزی، مادها به یک ابرقدرت در خاور نزدیک تبدیل شدند و قلمروی خود را تا میان‌رودان و آناتولی گسترش دادند.
۳. پایان کار پادشاهی ماد
- دلیل سقوط: دوران ایشتووَیگو، آخرین پادشاه ماد، با آرامش و ثروت زیادی همراه بود، اما به دلیل اختلافات داخلی و افزایش فشار دربار، زمینه تضعیف حکومت فراهم شد.
- رویداد نهایی: در حدود سال ۵۵۰ یا ۵۴۹ پیش از میلاد، ایشتووَیگو از کورش دوم (کورش بزرگ)، پادشاه اَنشان و نوۀ دختری خودش، شکست خورد.
- میراث: با سقوط هگمتانه، شاهنشاهی ماد منحل شد، اما این انحلال به معنای نابودی تمدن نبود، بلکه به شاهنشاهی هخامنشی سپرده شد و فرهنگ، هنر و تشکیلات اداری مادها به پارسیان منتقل شد. به همین دلیل، یونانیان تا سال‌ها پس از هخامنشیان، ایرانیان را همچنان «مادها» می‌نامیدند.
۴. زبان، دین، هنر و معماری
۵. جاذبه‌های گردشگری به‌جامانده
- تپۀ هگمتانه (همدان)
- گنجینه سقز (آثار فلزی و زیورآلات)
- مقابر صخره‌ای (مانند قیزقاپان)
- قلعه‌ی نوشی‌جان (ملایر/همدان)